Inzichten als Transitiemaker

Binnen Strategiemakers duik ik steeds dieper in het thema ‘transities’. Na mijn afstuderen vorig jaar op dit thema duik ik dieper in het onderwerp, zowel in mijn werk en met extra trainingen. Graag neem ik je mee in drie inzichten: oplossingen zijn onderdeel van het probleem, vergeet je ‘hart’ en ‘handen’ niet en is afbouw net zo belangrijk als opbouw. 

Transities, je leest er overal over. Zelf ben ik er vorig jaar op afgestudeerd, maar ook ik ben er nog niet over uitgeleerd. Vandaar dat ik een training tot ’transitie maker’ volg, om organisaties te helpen om bij te dragen aan de verschillende transities naar een duurzame samenleving. Daarom is het de hoogste tijd om mijn eerste inzichten met jullie te delen. Dit doe ik aan de hand van drie inzichten die ik heb opgedaan.

Maar allereerst: waar hebben we het over als we het over een duurzaamheidstransitie hebben? 

Een duurzaamheidstransitie is een radicale maatschappelijke verandering richting een duurzame(re) en rechtvaardige samenleving, als antwoord op een aantal hardnekkige problemen in hedendaagse moderne samenlevingen. (Grin, Rotmans & Schot, 2010, p. 1)

Het woord ‘transitie’ wordt te vaak gebruikt. Dit zag ik vorig jaar ook tijdens mijn afstuderen gebeuren met het woord ‘ecosysteem’. Dat is zonde, want door het woord te gebruiken zonder goed te weten waar je het over hebt, verlies je waarde in het gesprek. Dus, even de definitie erbij pakken:

Een transitie is een schoksgewijze, fundamentele verandering in cultuur, structuur en werkwijzen op het niveau van een maatschappelijk (deel)systeem op de lange termijn (20-50 jaar). (Rotmans, 2012)

Dit betekent voor organisaties en individuen een transformatieve verandering, omdat alles wat we vanzelfsprekend vinden ter discussie komt te staan. “Zo’n transformatieve verandering is veel ingrijpender, moeilijker en bedreigender dan een ‘gewone’ verandering. Een transformatieve verandering is een diepe verandering en gaat over wezenlijk anders denken, handelen en organiseren. Dat vraagt het bijna onmogelijke van ons, namelijk om enerzijds het oude en vertrouwde los te laten, en anderzijds het nieuwe en onbekende te omarmen” (Rotmans, 2021, p.9)

Dus de TRANSITIE is de algehele verandering als maatschappij, waar wij zelf een TRANSFORMATIEVE VERANDERING ondergaan, ook wel een transformatie. Ik weet het, het lijkt veel op elkaar, maar een klein onderscheid in taal kan een groot effect hebben. Anders gezegd; de transitie is WAT er moet veranderen, de transformatie is HOE je dat als organisatie doet. 

Strategiemakers is ook bezig met zo’n transformatieve verandering. Zo passen wij onze richting & activiteiten aan. We willen op een constructieve manier bijdragen aan het versnellen van de duurzaamheidstransities die er gaande zijn. Ook wij zijn scherp op wanneer we het woord ’transitie’ en wanneer ’transformatieve verandering’ of ‘transformatie’ gebruiken. En dat is een leerproces.

Na deze (lange) introductie over de semantiek van transities deel ik graag 3 inzichten. 

Inzicht 1: Oplossingen zijn onderdeel van het probleem. 

Soms denken we te werken aan een oplossing, maar daarmee houden we het huidige systeem in stand.

Als je een probleem ziet, denk je al gauw aan de oplossing die je kan bedenken. Zo zijn we geconditioneerd, en daarvoor worden we beloond. Ik ben opgeleid als Industrieel ontwerper waar we vanaf dag 1 worden geleerd dat we problemen aan het oplossen zijn. 

Echter kunnen deze problemen symptomen zijn, een uiting dat het huidige systeem niet werkt. Los je deze problemen op, dan houd je daarmee dus het huidige systeem in stand. We lossen de maatschappelijke, onderliggende problemen in het systeem niet op, maar we optimaliseren het huidige systeem. Daarmee zijn oplossingen dus onderdeel van de huidige complexe problematiek. 

Ben je het systeem aan het optimaliseren, of ben je het aan het veranderen?

Een voorbeeld is deze plaat die Marco te Brommelestoet een tijd geleden deelde: 

Inzicht 2: Mensen veranderen niet alleen door iets te weten, het ‘hart’ en de ‘handen’ zijn net zo belangrijk als het ‘hoofd’. 

Bij Strategiemakers gebruiken we al langer methodes om zowel hoofd, hart en handen mee te nemen in strategische veranderingen. Bij duurzaamheidstransities is het minstens zo belangrijk om aandacht te besteden aan deze driepoot.

Tijdens een presentatie op onze teamdag heeft een oud-klant van de Gemeente Amsterdam vertelt over de toepassing van de Amsterdam City Donut in hun strategie. Zij noemt cultuurverandering en gedeeld eigenaarschap essentieel bij verduurzaming, en dat je daarvoor zowel het hoofd en het hart in samenspraak moeten zijn. 

Deze redenatie past juist bij de vraagstukken die de duurzaamheidstransitie van ons vraagt. Zoals Kees Klomp zegt “Klimaatverandering vraagt om een bepaalde – prudente, geëngageerde – houding. Om een actieve bijdrage. Om participatie. Klimaatverandering vraagt om intrinsieke motivatie.”

Vanuit het hart (de intentie) start je met het gevoel waarom men deze verandering wil. Hierna verplaats je de aandacht naar het hoofd (redenatie). Als laatste geef je met de handen (creatie) de verandering (letterlijk) handen en voeten. Het een kan niet zonder het ander. Door met deze motivatie van binnenuit te werken bouw je aan een vaste basis die je vervolgens kan ondersteunen en uitvoeren.

Inzicht 3: Afbouw is net zo belangrijk als opbouw

Innoveren heeft de afgelopen jaren gefocust op het exploreren van nieuwe technologieën, oplossingen en systemen. De S-curve geeft de volwassenheid van een technologie in de loop van de tijd goed weer. Echter, voor alles wat opkomt, moet ook wat afgebouwd worden. 

Dit proces van ‘creatieve destructie’ of ‘exnovatie’ wordt veelvuldig over het hoofd gezien (Adams, 2021). Juist in duurzaamheidstransities wordt de afbouw belangrijk. Immers, hoe gaan we kolencentrales uitfaseren? Hoe worden we minder afhankelijk van Russisch gas? Welke componenten van de huidige status quo worden straks afgebouwd en uitgefaseerd?

Deze afbouw vraagt om nieuwe kennis en begrip en de rol van afbraak en uitfasering beter te begrijpen, erover te onderhandelen en erover na te denken. 

De ‘afbouwfase van een transitie vraagt om een andere rol als helper van de transitie. Er moet ‘constructief gesloopt’ worden, en daarna hulp voor de mensen die het lastig vinden. 

In de uitfasering van een systeem of technologie is empathie nodig. Immers, als je voorheen regelmatig voor een weekendje naar Barcelona vloog, kan het ongemakkelijk zijn om dat niet te doen. Of als je elke ochtend bij het benzinestation een croissantje haalde en een praatje maakte, waar je nu in een keer doorrijdt naar je werk om je auto daar op te laden. Wat het ook is, de wereld gaat er anders uitzien en dat betekent dat we afscheid moeten nemen van gewoontes en een aantal voordelen van het oude systeem. 

Hier is binnen discussies rondom duurzaamheid vaak onvoldoende aandacht voor. Dat is logisch, want in het begin van een transitie vraagt het om opbouw, experimenteren en positief zijn. Maar nu we het kantelpunt bereiken van de energietransitie vraagt het onze aandacht te verleggen naar hoe we het huidige systeem gaan afbouwen. 

Ook van Strategiemakers vraagt dit nieuwe kennis en begrip. Ook in onze huidige verandering; hoe gaan we de bestaande proposities afbouwen? Hoe zorgen we ervoor dat we niet alleen nieuwe ideeën toevoegen, maar dat we ook selectief zijn op de bestaande ideeën en wellicht ook ‘ontleren’? Hoe zorgen we dat juist in de uitfasering we bedrijven een alternatief kunnen bieden, terwijl we ons ook realiseren wat de pijn is die hiermee gepaard gaat?

Deze drie inzichten nemen we mee in onze verandering, en hoe we organisaties helpen bij te dragen aan een versnelling van duurzaamheidstransities. Wij maken strategie met organisaties zodat de duurzame samenleving gaat bloeien. En om dat volledig te doorleven is het noodzakelijk om ook de transities naar een duurzame samenleving te doorgronden.

We zijn hier echter nog lang niet over uitgeleerd! Mocht je dus een interessant perspectief hebben of hierover doorpraten, stuur me gerust een bericht of whatsappje. 

Deze inzichten van Roxanne en een aantal van de voorbeelden zijn onder andere tot stand gekomen met dank aan de Transitiemaker training , Drift, Omarm de Chaos en het praatje van de Gemeente Amsterdam . De coverfoto is gemaakt door Emjeii Beattie.